Jaki był cel akcji „Wisła”?
Akcja "Wisła" miała swoje korzenie w decyzjach przyjętych na najwyższych szczeblach władzy komunistycznej Polski oraz, co sugerują niektórzy historycy, nawet w Moskwie. Napięcia na południowo-wschodnich terenach Polski, nieustające nawet po zakończeniu II wojny światowej, były bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia akcji "Wisła”. Działania Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), mające na celu utworzenie niepodległego państwa ukraińskiego, charakteryzowały się brutalnością – w tym paleniem wsi i terroryzowaniem polskiej ludności cywilnej. UPA starała się także przeszkodzić w repatriacji Ukraińców na tereny ZSRR, co zaostrzyło konflikt. Te ciągłe akty przemocy przyczyniły się do decyzji o przeprowadzeniu akcji "Wisła", której celem było ostateczne rozwiązanie problemów bezpieczeństwa w regionie poprzez przymusowe przesiedlenia.
Ukraińska Powstańcza Armia w Bieszczadach
Ukraińska Powstańcza Armia (UPA), utworzona w 1942 roku, stanowiła zbrojne ramię Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, zwolenników Stepana Bandery. Pierwsze bojówki tego ugrupowania pojawiły się w Bieszczadach już w 1943 roku. Bieszczady, ze swoimi surowymi warunkami klimatycznymi, górskim terenem sięgającym 1000 m n.p.m., słabo rozwiniętą siecią dróg oraz dominacją ludności ukraińskiej, stanowiły idealne warunki do prowadzenia działań partyzanckich. Trudny teren i odosobnienie Bieszczad ułatwiały ukrywanie się partyzantów, co znacznie utrudniało ich schwytanie. Te geograficzne i socjalne warunki miały kluczowe znaczenie dla skuteczności działań Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) w tym regionie.
Dlaczego doszło do akcji „Wisła”?
Latem 1944 roku, Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) wysyłała do polskich mieszkańców Bieszczad obwieszczenia, w których nakazywała opuszczenie terenów uważanych za "ukraińskie", grożąc śmiercią tym, którzy zignorują te polecenia. Wkrótce doszło do tragicznych zdarzeń zainicjowanych przez Ukraińską Powstańczą Armię (UPA).Krawy sierpień 1944 roku w Bieszczadach
W sierpniu 1944 roku w Bieszczadach doszło do serii zbrodni, które miały miejsce w kontekście działań Ukraińskiej Powstańczej Armii przeciwko polskiej ludności cywilnej. 6 sierpnia w miejscowości Baligród, oddział UPA (kureń „Burłaki”) zamordował 41 Polaków oraz jednego Ukraińca. Kolejny, niezwykle okrutny atak miał miejsce 16 sierpnia w Mucznem, gdzie zginęło 74 Polaków, którzy znaleźli schronienie w leśniczówce Brenzberg. Zamordowano również kilka polskich rodzin w Seredniem Małym, Żernicy i w przysiółku Soliny - Podkaliszczu.
Poza tym w Bieszczadach doszło do kilku mniejszych mordów. Wszystkie te działania miały na celu zastraszenie i zmuszenie polskiej ludności do opuszczenia tych terenów. Szacuje się, że latem tego roku w samych Bieszczadach zginęło między 150 a 250 Polaków w wyniku działań UPA, przy czym jako bardziej wiarygodną podaje się wyższą liczbę.
W zimie 1944/1945 UPA szkoliła miejscową samoobronę. Podejmowano akcje przeciwko MO, organizowano zasadzki na patrole milicyjne. Zlikwidowano posterunek w Zatwarnicy zabijając kilku milicjantów i trudną do określenia liczbę ludności cywilnej. W lipcu 1945 roku aktywność UPA wzrosła. 24 lipca wysadzono budynek posterunku w Cisnej. Zginęło wówczas 6 milicjantów. Pod koniec miesiąca, w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia, UPA zaatakowała posterunek w Hoczwi. Milicjantów uprowadzono do lasu, a później wymieniono na osiemnastu wcześniej aresztowanych Ukraińców. W tym samym czasie posterunki w Zahoczewiu i Baligrodzie skutecznie obroniły się przed atakami. Jesienią 1945 roku, w odpowiedzi na przeprowadzaną przez władze polskie akcję przesiedleńczą, podziemie ukraińskie nasiliło swoje działania sabotażowe, niszcząc tory kolejowe i mosty.
Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) stosowała surowe kary, włącznie z karą śmierci, dla osób, które dobrowolnie zgłaszały się do przesiedlenia na tereny radzieckiej Ukrainy. 3 października 1945 roku, Ukraińska Powstańcza Armia przeprowadziła ataki na Solinę i Myczkowce - zginęło 26 osób. W miejscowościach Zatwarnica, Stuposiany i Tarnawa Niżna UPA przejęła całkowitą kontrolę, a na początku 1946 roku, sotnie UPA opanowały większość Bieszczadów.
W nocy z 14 na 15 lipca 1946 roku, sotnia pod dowództwem "Bira", wspierana przez bojówki Służby Bezpieczeństwa Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów oraz jej aktyw cywilny, zaatakowała placówkę Wojsk Obrony Pogranicza i posterunek Milicji Obywatelskiej w Wołkowyi. Atak ten przerodził się w krwawy mord na cywilnej ludności - zginęło 16 osób w tym dwoje dzieci. Brutalne wydarzenie w Wołkowyi było aktem odwetu za wcześniejsze zabójstwo 31 mieszkańców wsi Terka przez żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza.
Grupa Operacyjna "Rzeszów"
Dopiero 5 kwietnia 1946 roku Polska sformowała grupę operacyjną „Rzeszów” do walki z ukraińskim podziemiem. W lipcu 1946 roku aktywność wojska w Bieszczadach wzrosła. Jesienią i zimą 1946 roku sytuacja UPA znacznie się pogorszyła. Pojawił się głód, choroby i dezercje, a Wojsko Polskie odnosiło sukcesy. 10 października WP odnalazło i zniszczyło obóz „Chrina”, 22 stycznia WOP z Cisnej zlikwidował szpital „Rena”, a 23 lutego wojsko zniszczyło obóz „Bira”. Wczesną wiosną 1947 roku UPA wzmogła ataki, organizując zasadzki na przejeżdżające kolumny wojska. 28 marca został zabity gen. Świerczewski, a 1 kwietnia w zasadzce koło Cisnej zginęło 28 żołnierzy WOP i komendant milicji.
Początki akcji "Wisła"
27 marca 1947 roku, generał Stefan Mossor, zastępca szefa Sztabu Generalnego, przedstawił Państwowej Komisji Bezpieczeństwa propozycję planu akcji wysiedlenia Ukraińców. Następnego dnia zginął wiceminister obrony narodowej gen. broni Karol Świerczewski.Śmierć gen. Karola Świerczewskiego, która miała miejsce 28 marca 1947 roku w Jabłonkach w powiecie Leskim, stała się kluczowym pretekstem do uzasadnienia przymusowych wysiedleń Ukraińców z terenów Polski, a także zastosowania wobec nich zasady zbiorowej odpowiedzialności.
W odwecie, już dzień po zamachu, 29 marca 1947 roku koncepcja gen. Stefana Mossora dotycząca operacji "Wisła" została zaakceptowana przez Biuro Polityczne KC PPR. Ta formalna decyzja o przeprowadzeniu akcji była szybką odpowiedzią na śmierć wiceministra obrony narodowej i stała się podstawą do zastosowania przymusowych przesiedleń Ukraińców, co uzasadniono potrzebą bezpieczeństwa narodowego.
Plan operacyjny został opracowany i zatwierdzony przez Ministra Bezpieczeństwa Publicznego oraz Ministra Obrony Narodowej, a główny cel operacji, zdefiniowany jako rozwiązanie "problemu ukraińskiego" w Polsce, został sformułowany w Projekcie organizacji akcji specjalnej „Wschód”, 16 kwietnia 1947 roku na posiedzeniu Biura Politycznego. W tym samym dniu zmieniono nazwę akcji z akcja „Wschód” na akcja „Wisła”.
W dniu 19 kwietnia 1947 roku, rozkazem ministra Obrony Narodowej nr 0001/Op/„Wisła” została sformowana G.O. „Wisła” dla wykonania następujących zadań:
- Zniszczenie faszystowskich band U.P.A w płd-wschodniej części kraju
- Udzielenia pomocy Państwowemu Urzędowi Repatriacyjnemu w przesiedleniu ludności ukraińskiej
Mobilizacja sił do akcji "Wisła"
W ramach akcji „Wisła” w Bieszczady skierowano około 20 000 żołnierzy, w tym dywizję Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) i dwie dywizje piechoty Ludowego Wojska Polskiego (LWP), W działaniach wsparcie zapewniały Milicja Obywatelska, Urząd Bezpieczeństwa Publicznego, oddziały Wojsk Ochrony Pogranicza oraz Służby Ochrony Kolei.Współpracę z polskimi siłami prowadziły również wojska czechosłowackie i sowieckie, które blokowały granicę z Polską. Do operacji zaangażowano również cztery pociągi pancerne oraz eskadrę samolotów. Na podstawie decyzji Biura Politycznego, dowództwo nad Grupą Operacyjną "Wisła" objął gen. Stefan Mossor, a jego zastępcami zostali płk Grzegorz Korczyński, wiceminister bezpieczeństwa publicznego, oraz płk Juliusz Huebner, dowódca KBW.
Tymczasem, według sztabu Grupy Operacyjnej „Wisła”, siły UPA w tym okresie liczyły ponad 2400 żołnierzy oraz ponad 700 członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Natomiast płk Mirosław Onyszkiewicz, pseudonim „Orest”, dowódca UPA w Polsce, oceniał, że liczba walczących wynosiła około 1400 osób.
Do obałamuconych członków band U.P.A.
W całym kraju panuje spokój, a ludność odbudowuje zniszczenia i leczy rany, zadane jej przez nienawistnego okupanta hitlerowskiego. Jedynie na płd.-wschodnim pograniczu, na terenie kilku powiatów dopuszczacie się mordów, podpaleń i grabieży za namową swoich dowódców - pachołków krwawego kata Hitlera, byłych S.S. - manów i policjantów (…) Wojsko nie zaprzestanie pościgu ani na 1 dzień aż do zimy - do czasu zniszczenia ostatniego człowieka z band U.P.A.
To początek odezwy Rządu Polskiego skierowanej do Ukraińskiej Powstańczej Armii. Odezwa ta miała na celu zmuszenie członków band do poddania się tuż przed rozpoczęciem Akcji Wisła.
Akcja "Wisła"
Akcja "Wisła" rozpoczęła się nad ranem 28 kwietnia 1947 roku i główna faza operacji trwała trzy miesiące. Jednakże, proces przesiedleń rozciągnął się aż do 1950 roku. Operację przeprowadzano w sposób bezwzględny i brutalny. Cywilna ludność ukraińska miała po 2-3 godz. na spakowanie dobytku (limit 25 kg) i opuszczenie domostw. Częstym przypadkiem były grabieże mienia i podpalenia.Operacja ta miała kluczowe znaczenie militarnie, gdyż znacznie osłabiła siły Ukraińskiej Powstańczej Armii. W wyniku akcji rozbito siły UPA, ok. 17 sotni. Zginęli prawie wszyscy jej dowódcy. Podejrzanych lub aktywnych członków UPA i ich sympatyków skierowano do obozu w Jaworznie. W sumie trafiło do niego (wg różnych źródeł) od 3 do 4 tys. osób.UPA -
Przesiedlenia
Akcja "Wisła", zakończona latem 1947 roku, doprowadziła do przymusowego przesiedlenia Ukraińców i Łemków na Ziemie Zachodnie. W sumie przesiedleniami objęto ponad sto czterdzieści tysięcy osób cywilnych narodowości ukraińskiej oraz mniejszości narodowe Bojków, Łemków i Dolinian. Wraz z nimi wysiedlano Polaków, którzy byli członkami rodzin mieszanych. Przesiedleńcy zostali rozproszeni, co miało na celu zerwanie ich społecznych i sąsiedzkich więzi. Osiedleni w nowych miejscach, które często były w opłakanym stanie, spotkali się z niechęcią i wrogością ze strony polskich mieszkańców. Przez dziesiątki kolejnych lat mieli zakaz powrotu, o czym stanowił dekret z 1949 roku. Ponadto, przesiedleńcy byli obserwowani przez służby bezpieczeństwa.
Bieszczady po akcji „Wisła"
Latem 1947 r., po zakończeniu akcji „Wisła” w Bieszczadach pozostały tylko pustka i zgliszcza. Opuszczone pola zarosły lasem, z mapy zniknęły całe wioski. Niestety, dewastacji uległy również obiekty zabytkowe, w tym niepowtarzalna architektura cerkiewna, co jest nieodwracalną stratą dla dziedzictwa kulturowego.Przesiedleni Ukraińcy przez dziesięciolecia nie mogli powrócić do swoich dawnych domów, co potwierdzał dekret z 1949 roku, zabraniający im nawet wizyt w miejscach, z których zostali wysiedleni.Akcja "Wisła" do dziś wywołuje skrajne emocje i pozostaje jednym z najbardziej kontrowersyjnych tematów w polskiej historii powojennej, wciąż budzącym emocje i różnorodne interpretacje wśród historyków.
Źródła:
- Bieszczady w Polsce Ludowej 1944 - 1989. IPN/o. Rzeszów, Artur Brożyniak "Ukraińska Armia Powstańcza w Bieszczadach"
- Bieszczady w Polsce Ludowej 1944 - 1989. IPN/o. Rzeszów, Małgorzata Gliwa "Przesiedlenia ludności ukraińskiej z Bieszczad w latach 1944 - 1947"
- Akcja specjalna "Wisła" Jan Pisuliński
- www.krakow.ipn.gov
Komentarze (0)
Wysyłając komentarz akceptujesz regulamin serwisu. Zgodnie z art. 24 ust. 1 pkt 3 i 4 ustawy o ochronie danych osobowych, podanie danych jest dobrowolne, Użytkownikowi przysługuje prawo dostępu do treści swoich danych i ich poprawiania. Jak to zrobić dowiesz się w zakładce polityka prywatności.