Od czego zacząć?
W orientacji na letnim niebie pomocny jest tzw. Trójkąt Letni. Wyznaczają go Wega, Deneb i Altair – najjaśniejsze gwiazdy w Lutni, Łabędziu i Orle. Pokazany jest na mapce nr 1, przedstawiającej ogólny widok nieba w połowie sierpnia około północy.
Mapka nr 1. autor: Tomasz Süsser. Niebo w sierpniu.
Wewnątrz trójkąta znajdziemy Liska i Strzałę, na prawo od Wegi jest Herkules a pod nim rozległy gwiazdozbiór Wężownika. Pod Wężownikiem, nisko na horyzontem, świeci Antares – najjaśniejsza gwiazda w Skorpionie. Na lewo od trójkąta letniego znajdziemy Delfina i Źrebię (najmniejszy gwiazdozbiór nieba północnego). Pod tymi „maluchami” znajduje się Koziorożec. I na koniec Tarcza (dawniej Tarcza Jana III Sobieskiego) i Strzelec, oraz Ogon Węża, która znajduje się pomiędzy Tarczą i Wężownikiem.
Gromady i mgławice
Dziś skupimy się na sześciu gwiazdozbiorach, które powoli opuszczają letnie niebo. Na początek warto wspomnieć, czym są gromady gwiazd i mgławice. Bo je będziemy oglądać.
Gromady gwiazd to skupiska powiązanych ze sobą fizycznie gwiazd. Powstały w tym samym czasie, oddziałują na siebie grawitacyjnie, poruszają się w rym samym kierunku.
Dzielimy je na dwie grupy:
⇒ gromady otwarte – skupiska o nieregularnym kształcie. Zawierają od kilkudziesięciu do kilku tysięcy gwiazd.
⇒ gromady kuliste – skupiska o sferycznym i symetrycznym kształcie. Mogą zawierać nawet kilka milionów gwiazd. Są to obiekty bardzo stare, nawet tak stare jak Droga Mleczna i leżą przeważnie wokół jądra naszej galaktyki.
Większość gromad to obiekty słabo świecące i do obserwacji potrzebna będzie co najmniej lornetka, choć będą w niej przypominać mgliste plamki. Dopiero duża lorneta lub teleskop pozwolą zobaczyć, że są skupiska gwiazd.
Mgławice to skupiska pyłu i gazu. Świecą albo odbijając promieniowanie, albo pobudza je do świecenia pobliska gorąca gwiazda.
⇒ Mgławice planetarne – pozostałość po wybuchach supernowych lub pozostałość po odrzuceniu przez gwiazdę zewnętrznych warstw atmosfery.
To mylące określenie pochodzi z czasów, kiedy zaczęto odkrywać te obiekty. Często wyglądają jak pierścień z gwiazdą w środku, przez co błędnie kojarzono je z odległymi układami planetarnymi. I w tym wypadku do obserwacji potrzebny będzie, jak w przypadku gromad, sprzęt optyczny i - niestety - w tym wypadu większy znaczy lepszy, a widoki i tak będą dalekie od tego co można zobaczyć na długoczasowych fotografiach (nie będą to kolorowe obrazy, będą miały mniejszą ilością detali, ale i tak mają swój niepowtarzalny urok).
Czego możesz się spodziewać?
Kiedy wiemy już czym wyróżniają się gromady gwiazd i mgławice, możemy przystąpić do obserwacji.
Herkules.
Należy do największych gwiazdozbiorów i liczy ponad 140 gwiazd, które można dostrzec gołym okiem. Popularne obiekty w tym gwiazdozbiorze to gromady kuliste: M13, M92 i NGC 6229.
M13 to najpiękniejsza gromada kulista północnego nieba. Odkrył ją Edmond Halley w 1714 roku. Pod ciemnym niebem można ją dostrzec gołym okiem jako ciemną, małą plamkę, ale dopiero w średniej wielkości teleskopie można z łatwością rozdzielić setki gwiazd tej gromady.
Mapka nr 2. Mgławice M13 (zobacz autentyczne zdjęcie w galerii!) i M92
Wężownik
To bardzo duży gwiazdozbiór składający się z około stu widocznych gołym okiem gwiazd. Do najciekawszych obiektów można zaliczyć kilka gromad kulistych: M10, M9, M12, M14,
M19, M62, M107.
Mapka nr 3. Mgławice w gwiazdozbiorze Herkulesa
Tarcza i Ogon Węża
Tarcza to niewielki gwiazdozbiór, w którym znajduje się około 20 gwiazd widocznych gołym okiem. Nazwę zawdzięcza Heweliuszowi, który wprowadził ją w 1684 roku na dla uczczenia zwycięstwa pod Wiedniem nad Turkami.
W Tarczy warto zobaczyć piękną gromadę otwartą M11 (zwaną też Dziką Kaczką), oraz gromadę M26.
Wąż to jedyny gwiazdozbiór podzielony na dwie części: na Głowę Węża i Ogon Węża. Rozdziela go Wężownik. Konstelacja zawiera około 60 gwiazd widocznych gołym okiem.
Mapka nr 4, Mgławice w Tarczy
Strzelec i Skorpion.
Strzelec to jeden z najpiękniejszych i „najbogatszych” gwiazdozbiorów. Nie brak tu gromad otwartych, gromad kulistych, mgławic oraz ciemnych obłoków materii. Niestety z Polski nie widzimy go w całości – spora część jego skarbów schowana jest pod południowym horyzontem. W samym Strzelcu Charles Messier (francuski astronom, żył w latach 1730-1817) znalazł ponad 15% skatalogowanych przez siebie obiektów.
Najpopularniejsze skarby: M8 – mgławica Laguna, M17 – Mgławica Omega, M20 – Mgławica Trójlistna Koniczyna, gromady gwiazd: M18, M21, M23, M22, M25, M28, M54, M55, M69, M70, M75.
Skorpion ma powierzchnię około 500 stopni kwadratowych (dla porównania średnica Księżyca to pół stopnia, więc w jednym stopniu kwadratowym zmieszczą się cztery Księżyce). Składa się z ponad 100 gwiazd widocznych gołym okiem.
Najpopularniejsze obiekty w Skorpionie: M4 – jedna z najmniej oddalonych od nas gromad kulistych, gromady M6, M7, M80.
Mapka nr 5. Gromady gwiazd i mgławice w Strzelcu i Skorpionie
Na tym kończy się dzisiejsza wędrówka po sierpniowym niebie. Jeszcze jest czas, by "upolować" lornetką lub teleskopem węża, skorpiona czy źrebię. Na Bieszczadzkim niebie jest to szczególnie możliwe.